حرف الفبای تازه در
خط میخی فارسی باستانِ
رضا مرادی غیاث آبادی
با اینکه گزارش مقدماتی از خوانش سنگ‌نبشته نویافته خارک را در آبان‌ماه سال گذشته منتشر کرده بودم؛ اما این کتیبه پیچیدگی‌ها و پرسش‌هایی بی‌پاسخ‌مانده در زمینه اصالت و آوانویسی و به ویژه ترجمه متن در بر داشت که امیدوارم بودم بتوان با بررسی‌های بیشتر و به مرور، پاسخ‌هایی برای آنها بیابم و یا فرضیاتی را مطرح کنم. یکی از این پرسش‌ها در روند قرائت حرف سوم از سطر دوم کتیبه پیش آمد که دارای شکلی کاملاً ناشناخته در میان دیگر متون شناخته شده به خط میخی فارسی باستان بود. نگارنده در همان زمان به این موضوع نپرداخت تا بلکه بتواند آنرا بیشتر بررسی کند. اما اکنون این کتیبه استثنایی دچار تخریب و آسیب‌هایی جدی شده و فرصت مطالعات بیشتر بر روی آن از دست رفته است. اکنون به ناچار می‌باید تنها به عکس‌هایی که از آن تهیه کرده‌ام، بسنده کرد. موضوع این گفتار را نخستین بار در ضمن سخنانم در همایش ارزنده‌ای که یک‌شنبه گذشته به همت دیده‌بان یادگارهای فرهنگی و طبیعی ایران و انجمن فرآوران ایران در مرکز مشارکت‌های مردمی برگزار شد، بیان کردم و گزارش‌هایی از آن در خبرگزاری‌های میراث فرهنگی و ایسنا منتشر شد.
می‌دانیم که در خط میخی فارسی باستان، آوای خیشومی «ن» غنه پیش از آواهای انسدادی یا سایشی (همچون «ک») بدون آنکه نوشته شود، خوانده می‌شود. همانگونه که برای نمونه نام آخرین فرد شورشی در سنگ‌نبشته داریوش بزرگ در بیستون «سَـکـوخَـه» نوشته شده، اما «سْـکـونـخَـه» خوانده می‌شود.
سنگ‌نبشته خارک، پیش از تخریب
عکس‌ها از: غیاث آبادی، اسفند 1386
Figure 1: Kharg Inion before destruction
Photos by R. M. Ghiasabadi, Feb 2008
More pictures of Kharg and the inion
از سوی دیگر، خط میخی الفبایی- هجایی فارسی باستان دارای 36 نشان یا علامت است که نشان سوم از سطر دوم کتیبه خارک تاکنون در هیچیک از سنگ‌نبشته‌ها و نشان‌های سی و شش‌گانه شناخته‌شده دیده نشده است.
این نشان که با دو میخ کوتاه افقی، یک میخ زاویه‌دار و یک میخ بزرگ عمودی دیده می‌شود؛ آشکارا ترکیبی از نشان‌های «نَ» (na) و «کُ» (ko) است. نشان «نَ» دارای دو میخ کوچک افقی و یک میخ زاویه‌دار، و نشان «کُ» دارای یک میخ زاویه‌دار و یک میخ بزرگ عمودی است.
سنگ‌نبشته خارک، حرف الفبای تازه در خط میخی فارسی باستان
Figure 2: new combined character of Old Persian cuneiform
found in Kharg inion.
در طراحی این نشانِ ترکیبیِ تازه، عنصر مشترکِ میخ زاویه‌دار در میانِ نشان گذارده شده و دو میخ کوچکِ شاخصِ حرف «نَ» در سوی چپ و یک میخ بزرگِ شاخصِ حرف «کُ» در سمت راستِ نشان بکار گرفته شده است.
«نْـکُ» (nko)
حرف الفبای تازه در خط میخی فارسی باستان
Figure 3: new combined character of Old Persian cuneiform
found in Kharg inion.
چنین به نظر می‌آید که در دوره‌ای تصمیم گرفته شده برای هجای «نْـکُ» (nko) که «ن» غنه آن نوشته نمی‌شده اما خوانده می‌شده است، این نشان تازه وضع شود و در کتیبه خارک برای نگارش واژه «سـانـکُـشـا» (sânko?â) بکار گرفته شود. چنانچه این نظر (که در تصویر پیوست به روشنی دیده می‌شود) درست باشد، اکنون سی و هفتمین حرف یا نشان الفبایی- هجایی در خط میخی فارسی باستان متأخر شناسایی شده است. هر چند که نمی‌توان احتمال اشتباه کاتب در نگارش حرف خاصی را در نظر نداشت.
