در اسلام عاق والدین حرام و از گناهان کبیره است. عاق و عقوق در فرهنگ عرب ضد رحمت و به معنای عصیان، سرپیچی از اطاعت، ترک مهرورزی، ترک نیکی، خفیف شمردن و بی احترامی کردن و بی حرمتی و بی ادبی و خلاصه انجام هر کاری که باعث آزار و اذیت کسی شود، خواه این آزار و اذیت ناشی از کلام و خواه ناشی از انجام رفتار شخص باشد. از پیامبر خدا(ص) نقل شده که فرمود : من را برای رحمت مبعوث ساختند نه عقوق: ان الله بعثنی بالرحمه لا بالعقوق (اصول کافی، باب بر والدین) پس عاق والدین یعنی عصیان و مخالفت با خواسته های عقلی و شرعی پدر و مادر.
خانواده کوچک ترین واحد اجتماعی است. مهمترین وظایف اخلاقی انسان ها نسبت به یکدیگر در زندگی اجتماعی وفای به تعهدات اجتماعی، قدر شناسی، احسان و نیکی و اجتناب از آزار به یکدیگر است. کسی که نسبت به پدر و مادر خود ابتدایی ترین وظایف را انجام ندهد نباید به او نام انسان نهاد. او موجودی جبار و ستمگر و شقی و عصیانگر است. خداوند در قرآن کریم کسانی را که به والدین خود نیکی نمی کنند را با همین توصیف ها مورد خطاب قرار داده است:
حضرت عیسی خود را مامور می داند که به مادر نیکی کند تا نشان دهد که جبار و شقی نیست. و برا بوالدتی و لم یجعلنی جباراًً شقیاً. (سوره مریم19، آیه 34) حضرت یحیی نیز با همین انگیزه که جبار و عصیانگر نباشد به پدر و مادر خویش نیکی دارد. و برا بوالدیه و لم یکن جباراً عصیاً. (مریم19، آیه 15)
خداوند در قرآن کریم به انسان جبار، شقی و عصی وعده عذاب داده و آنان را اهل دوزخ معرفی کرده است. آنجا که می فرماید : کل جبار عنید من ورائه جهنم.(14ابراهیم، 15)، الذین شقوا ففی النار...(11هود، 106)، و من یعص ...یدخله نارا...(4نساء، 14) شهید دستغیب دلیل کبیره بودن این گناه را همین وعده عذاب قرآن در مورد این سه گروه دانسته است.
آنکه قدر شناس پدر و مادر خود که به صورت ملموس به او خدمت کرده اند و او را به این حد رسانده اند، نبود؛ چگونه می توان انتظار داشت که قدر شناس پیامبر و ائمه باشد و یا حتی قدر شناس و شاکر خداوند متعال باشد.
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: کسی که پدر و مادر خود را ناراحت کرده و یا به خشم آورد خدا را ناراحت کرده و به خشم آورده است: من اسخط والدیه فقد اسخط الله و من اغضبهما فقد اغضب الله (مستدرک) و می فرمایند هر که والدین خود را بیازارد مرا آزرده است و آنکه مرا بیازارد خدا را آزرده خاطر ساخته است: من آذی والدیه فقد آذانی و من آذانی فقد آذی الله و من آذی الله فهو ملعون (مستدرک)
آنکه تمرین قدر شناسی ندارد بعید است دیندار قابلی باشد. باید قدر شناسی را آموخت و به کار بست. فهمید قدر شناسی چیست و قدر نشناسی کدام است. چه چیزی عاق والدین محسوب می شود و چه چیز اینگونه نیست؟
قرآن کریم می فرماید: به پدر و مادر خویش نیکی کن، و اگر هریک به پیری رسیدند به آنها اف مگو، با آنان سخنان نیکو و با ادب بگو، بال تواضع و مهر بر آنان بگستر و بگو خدایا بر آنان رحم کن آنگونه که آنان در کودکی بر من رحم آوردند . بالوالدین احساناً اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف و قل لهما قولاً کریماً و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه و قل رب ارحمهما کما ربیانی صغیراً (17اسراء،24-25)
- بالوالدین احسانا ً: وظیفه احسان و نیکی بی منت است.نیکی نکردن و نیکی با منت یا نیکی پس از در خواست آنان و یا بدرفتاری با آنان مثل اینکه در صورت نیاز آنان، هزینه زندگی آنان را ندادن. دوری کردن از آنها، آزار رساندن و یا زدن، همه از مصادیق عاق است.
- اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف: با عصبانیت با پدر و مادر پیر خود سخن نگو. حتی کمترین عبارت یا صوتی که ناشی از بی حرمتی به آنان باشد مثل اف بر زبان مران (اِاِاِاِ، وای، آه، وَه)
- لا تنهرهما: پرخاشگری کردن با والدین به هر نوع سخن آزار دهنده گفتن یا با آنان سخن ناشی از عصبانیت بر زبان راندن.
- قل لهما قولاً کریماً: سخن با ملایمت و از سر رحمت و کرامت قول کریم است. سخن تند خویانه با قول کریم سازگار نیست.
- و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه: غمگین ساختن آنها با رفتارهای ناشی از نامهربانی عاق والدین است. بی احترامی و عدم تقدم آنان، نگاه خیره و تند، رفتار تکبرآمیز در مقابل آنان، نمونه ای از آن است.
- قل رب ارحمهما کما ربیانی صغیراً: خیر خواهی و دعا در حق آنان تشکری است که فرد در مقابل رفتارهای محبت آمیز پدر و مادر انجام می دهد.
حد اطاعت عدم خروج از جاده توحید است ولی در آن حالت نیز باید با آنها به خوبی رفتار کرد و به آنها بی احترامی نکرد. و ان جاهداک علی ان تشرک بی ما لیس لک به علم فلا تطعهما و صاحبهما فی دنیا معروفا ً(31لقمان، 15) احسان به پدر و مادر استثنا پذیر نیست. حتی عقیده به غیر توحید، غیر مسلمانی یا غیر شیعی داشتن پدر و مادر مجوز بد رفتاری یا عدم احسان به پدر و مادر نیست.
در احسان یا عقوق تفاوتی بین حیات یا ممات والدین نیست. فراموشی آنان پس از مرگ از مصادیق عاق والدین است. پس از مرگ نیز باید هر کاری از دست شخص بر می آید برای آنها انجام دهد. مثل عمل به وصیت آنها، دعا و طلب آمرزش برای آنها، انجام اعمال عبادی و مستحبی برای آنان. صدقه برای آنان یا عدم انجام آن از مصادیق عقوق والدین است.
در حرمت نهادن بر پدر و مادر آثار و نتایج بسیار نقل شده است از جمله اینکه این کار کفاره گناهان است. هر نظر مهر ورزانه بر پدر و مادر ثواب حج دارد. هر شب خدمت به آنان برابر یک سال جهاد در راه خداست، رضایت والدین رضایت خدا و دعای ملائکه را به دنبال دارد.
آثار و بازتابهای عاق والدین تنها عذاب آخرت نیست بلکه امور بسیاری مترتب بر عاق والدین می شود که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1- لعنت خداوند در دنیا و آخرت بر کسی است که عاق والدین کند. خشم آنان خشم خدا و نفرین ملائکه را به همراه دارد.
2- پیامبر اکرم(ص): خداوند با کسانی که عاق والدین می کنند سخن نمی گوید و نظر رحمت به او نخواهد کرد.(مستدرک، کتاب نکاح، باب 75)
3- پیامبر اکرم(ص) می فرماید: چنین کسی آمرزیده نمی شود.(بحار الانوار)
4- پیامبر اکرم(ص) می فرماید: نماز چنین کسی قبول نمی شود.
5- سوء عاقبت و عدم گفتن شهادتین نتیجه دیگر عاق والدین است.
6- کمی مال، کمی عمر نتیجه دیگر آن است.
7- حضرت یوسف(ع) به دلیل اینکه به احترام پدر از اسب پیاده نشد نبوت از نسل او بیرون رفت.
8- اگر عاق والدین باعث نفرین والدین شد، نفرین آنان نسبت به فرزند زود مستجاب می شود.
9- بیماری و ذلت در دنیا نتیجه دیگر عاق والدین است.
