بررسی هایی که بر روی رصد خانه خورشیدی نقش رستم صورت گرفت و نیز کتیبه های میخی اختر شناسی که از 2500 سال پیش و هم زمان با عصر هخامنشی به دست آمده است،نشان میدهد که هیچ یک از آگاهی هایی که تا این جا درباره ی حرکت های خورشیدی بیان شد از دیدگاه دانشمندان آن روزگار پنهان نبوده است.
اختر شناسان 2500 سال پیش قاعده های حرکت های خورشید ،ماه یا ستارگان و دوره های ساروسی را استخراج کرده بودند و پدیده های آسمانی از قبیل خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی را پیش بینی میکردند و در کتیبه ای از زمان داریوش اول حتی محل دیده شدن آن تشخیص داده شده است.
کاری که امروزه در ایران تنها از عهده ی چند تن از دانشمندان اختر شناس بر می آید ،دانشمندانی که جانشین اختر شناس بزرگ هخامنشی به نام"نابوریمانو"هستند.کتیبه ها نشان می دهند که در سال های میان 522-529 و همزمان با پادشاهی"کمبوجیه"فعالیت علمی او آغاز شد و کتیبه ی معروف"کمبوجیه400 "در رصد ماه و مشتری و زهره و زحل و مریخ(ناهید و کیهان و بهرام)یادگار دانش خلاق اوست.در این متن رصد دقیق ماه و سیاره ها و محاسبه های مربوط به طلوع و غروب آنها به دقت نوشته شده است؛به طوری که نمی توان مراتب تحسین خود را از آ محاسبه های شگفت انگیز پنهان داشت.
کتیبه ها حاکی از آن است که در سال های 540-440 پیش از میلاد و همزمان با نیمه ی نخستین دوره ی هخامنشی(330-550 پ.م)دانش اختر شناسی به حدی از پیشرفت خود رسیده بوده است که در همه ی سرزمین های تابعه ی ایران هخامنشی تاثیر و گسترش شگرف داشته است.در مصر مو جب تجدید حیات و شکو فایی نجوم و هندسه میشود ودا نشمندی ایرانی در زمان داریوش اول به مصر اعزام ومامور تشکیل و تا سیس فرهنگسراها و تجدید سازمان کتابخانه ها بنیاد های علمی در مصر میشود.
گزارشهای یونانی از قرن ششم پیش از میلاد حاکی ازسفرهای دانشمندان یونانی به ایران است .در میان این گروه نام "فیثاغورس " نیز به چشم می خورد اینان در انتقال دانش واندیشه ازشرق به غرب نقشی قابل توجه داشته اند .به گزارش هرودت این گروه مفهوم قطبها و آفتاب سنج و تقسیم دوازده گانه ی روزو شب و کار کردن با رصدخانه ی خورشیدی وساعت خورشیدی را با خود به یونان بردند و در اسپارت آفتاب سنج یا رصد خانه ای خورشیدی ساختند که علاوه بر اعتدال های بهاری و پائیزی و انقلاب های تابستانی و زمستانی،ساعات روز را هم نشان میداد .
در سال 530 پیش از میلاد و همزمان با آغاز پادشاهی کمبوجیه ،دانش اختر شناسی در بابل ودر میان دورود(بین النهرین)شکوفا شد .در این دوره نظریه های ماه و سیاره ها و نظام کبیسه کردن سال استخراج می شود و برای رصد اجرام آسمانی تلاش های بسیارصورت می پذیرد .رصد مشتری که در زمان کمبوجیه آغاز شده بود منجر به تدوین نظریه ی حرکت سیاره مشتری شد که در زمان داریوش اول منتشرگردید.نظریه های گردش زحل و مریخ به دنبال آن تنظیم و تدوین شد .
در زمان حمله ی اسکندر ،برادرزاده ی ارسطو تعدادی از متن های نجومی را به در خواست عمویش برای او به یونان گسیل داد،اما اسکندر و جانشینان متن هایی را که پیش بینی ها و محاسبه های یاد شده در آن براسش اهمیت داشت گزیتش و رونویسی می کردند و بقیه ی کتیبه ها که از نظر ایشان بی فایده و بی ارزش بوده است ،به نابودی کشیده شدند .پس از اسکندر بناهای علمی به معبدو کاهنان دینی به اداره امور آن گمارده شدند.اختر شناسی وپیش بینی گردش اجرام آسمانی تبدیل به غیب گویی و رمالی و فال بینی شد .دانشمندان از کرسی های علمی خود پا ئین کشیده شدند و آنانی که خود را واسطه میان زمین و آسمان می دانستند بر آن جایگاه پرارزش تکیه زدند ودر این خاک گروهی از مردمان ساده اندیش نیز دوام و استحکام آنان را فراهم ساختند.ساده دلانی که گمان می کردند بین زندگی روز مره ی خود و گردش کوکب ها ارتباطی وجود داردو سرنوشت زندگی آینده ی خود را از این فریب کاران جویا می شدند و کاهنان نیز که خودرا نماینده ی نیروهای
آسمانی معرفی می کردند چه ستم ها و چه سوء استفاده هایی که از این مردم بخت برگشته نکردندو نبردند ودر این میان بیشتر از همه ستمی بود که به جان و روان دانشوندان به دانش و فرهنگ ایران زمین رسید.
بررسی رصدخانه خورشیدی نقش رستم این نظریه ی قدیمی که :آغاز سال هخامنشی روز اول مهر ماه بوده است ،را تایید می کند.سال هخامنشی، سال خورشیدی حقیقی واز اعتدال پائیزی تا اعتدال پائیزی بعدی بوده است.
جشن بزرگ آنان جشن مهرگان بوده است که در اول مهر ماه و همزمان با جشن های سال نو ویا پیروگاهشماری اوستایی در ماه مهر انجام میشده است. سازو کارهای دقیقی برای سنجش نزدیک شدن به آغاز ستل نو در رصد خانه ی خورشیدی نقش رستم طراحی وتعبیه شده است .
پس از مهرگان، جشن نوروز بزرگترین جشنهای سالیانه ی آنان بوده است.افتاب سنج های رصد خانه نقش رستم هم چنین این واقعیت مهم را نشان میدهد که بر خلاف عقیده ی رایج ،ایرانیان باستان از واحد هفته استفاده می کرده اند . نام های ماه های هخاننشی به طوری که در سنگ نبشته داریوش در بیستون و هم چنین در لوح های گلی کشف شده در تخت جمشید،شناخته شده است در جدول روبرو آمده :
ماه امروزی- ماه هخامنشی -تلفظ دقیق
مهر -باگایادی- bagayadi
آبان -ورکزن -varkazana
آذر- آثریا- athriadiya
دی -آنامک- anamaka
بهمن- سامیا- saima
اسفند -ویاخنا- viyakhana
فروردین- آدوکانیش- adujanaisha
اردیبهشت- توراواهار- thuravahara
خرداد -تایگرچی- thaigarchi
تیر- گرماپد- garmapada
مرداد- درن باچی -darnabachi
شهریور- کار با شیا- karbashia
